Schrijvers en hun boekenkast: Rob van Es – Manager & Literatuur

Cinefiel en kunstliefhebber

Bij het in ontvangst nemen van de prijs voor het winnen van de titel Managementboek van het Jaar voor Veranderdiagnose, maakte Rob van Es een uitermate bescheiden indruk. Achter deze bescheidenheid blijkt de enorme gedrevenheid en perfectionisme schuil te gaan van een man die uitblinkt in de vele dingen die hij doet. Dat begon al met het winnen van de scriptieprijs bij zijn afstuderen als ethicus. Sindsdien is hij succesvol als zelfstandig organisatiefilosoof en -adviseur, als universitair docent, trainer, spreker en schrijver van boeken over ethiek en organisatiecultuur. Zijn werk is doorspekt met invloeden uit de literatuur, kunst en cinema. Naast zijn boekenkasten beschikt hij over een uitgebreide cinematheek in zijn werkkamer aan huis.

Droomproject

Op de dag dat ik Rob van Es interview, verschijnt – tot zijn verbazing – een artikel over zijn prijswinnende boek Veranderdiagnose in het NRC Handelsblad. Aandacht voor managementboeken in de landelijke pers is niet vanzelfsprekend, maar dit boek springt eruit doordat het rijk geïllustreerd is met kunst en prachtig is vormgegeven. Van Es: ‘Ik ben zelf zeer visueel ingesteld en heb ontdekt dat visualiseren helpt om de wat zwaardere, abstracte tekstonderdelen te behandelen zonder dat ze uitermate droog worden. Het helpt de professionals die ik train om op een andere manier te kijken naar hetzelfde, vooral naar dingen die je niet meer ziet omdat je ergens al langer zit. Visualiseren werkt inspirerend voor de generatie van boven de veertig jaar, dat is een ander slag mensen dan studenten van twintig die al zeer visueel zijn ingesteld en de mogelijkheden van internet volledig benutten.’ Het maken van Veranderdiagnose was voor Van Es een droomproject: ‘Veel mooier dan dit kan ik het niet maken! Ik had zelf eerst een plakversie van het boek gemaakt met de teksten en de afbeeldingen in zwartwit versies. Toen ik een uitgever had gevonden die het aandurfde, zijn we aan de slag gegaan. De meeste tijd hadden we nodig om alle mensen die bij het proces betrokken waren – en dat waren er nogal wat – anders te laten kijken naar hun eigen werk. Vormgevers van boeken zijn bijvoorbeeld gewend heel efficiënt vorm te geven, hoe minder pagina’s er nodig zijn, hoe beter. Maar een spread hoef je niet helemaal op te vullen met tekst en beeld, er mag best wat witruimte zijn; dat is rustig voor het oog. Toen de vormgever eenmaal de knop had omgezet en de focus legde op schoonheid, heeft hij het prachtig gemaakt. We hadden ook apart iemand voor de beeldredactie. Iemand die haar weg weet in de internationale museumwereld om alle beeldrechten te regelen. Dat is kostbaar, zeker als het gaat om Picasso’s, maar ik wilde geen concessies doen aan het resultaat.’ ‘Een zeker perfectionisme is mij niet vreemd. Daar moet ik wel voor oppassen, maar ik heb in de loop van de tijd geleerd om het werkbaar te maken. Om blokkeren te vermijden moet je je realiseren dat je niet altijd alles honderd procent kunt doen. Veranderdiagnose is voor mij wel het beste wat ik kan. Dat het is uitgeroepen tot Managementboek van het Jaar was een geweldige bevestiging. Ik wist wel dat ik een goede kans maakte, maar je blijft toch afhankelijk van de mensen in de jury en waar ze de nadruk op leggen. Eigenlijk hebben ze ook de prijs gegeven aan de mensen die het aangedurfd hebben om iets nieuws te maken.’

Werkbibliotheek

Van Es heeft een flinke verzameling boeken, voornamelijk non-fictie. Hij verklaart: ‘Ik heb relatief gezien een grote interesse in non-fictie, omdat mijn ervaring is dat ik daar veel meer dan bij fictie om de oren word geslagen met interessante inzichten die scherp worden geformuleerd. Ik vind zo weinig literatuur die dat ook doet, hoewel er uitzonderingen zijn zoals Bordewijk en Hermans in zijn beste jaren; dat vind ik prachtig. Ik ben ook een enorme fan van Ishiguro en met name zijn boek The Remains of the Day, dat ook verfilmd is. Dat vind ik een prachtig boek. Bij het lezen ervan heb ik de meest uiteenlopende emoties ervaren, zowel cognitief als emotioneel en zowel positief als negatief. Vooral dat hele ingehouden schrijven in combinatie met de emotionele inhoud, spreekt mij aan. In zijn algemeenheid kun je zeggen dat ik, als ik lees, geprikkeld moet worden door kort, krachtig, to the point proza. Ik krijg graag een paar opdoffers in taal, stijl is belangrijk. Ik schrijf zelf ook tamelijk beknopt en verplicht mezelf precies de goede woorden te vinden om te zeggen wat ik wil. Ik beoordeel mezelf en zet met terugwerkende kracht het mes erin.’ De boekenkasten van Van Es zijn helemaal gevuld en hij doet ook regelmatig boeken weg. ‘Het moet een werkbibliotheek blijven, niet alleen maar een archief, daarom schift ik regelmatig en maak ruimte voor nieuwe boeken of voor werkplankjes. Zo is er een plank met alle boeken die ik gebruikt heb voor het maken van Veranderdiagnose en met de voorbereidingen voor de Engelse vertaling ervan. Er is ook een plankje met materiaal voor het nieuwe boek waar ik mee bezig ben, getiteld Professionele ethiek – Verantwoord organiseren. Het zal gaan over ethiek van zowel organisaties als professionals en hoe die door elkaar lopen in hun functioneren en de geweldige botsingen die soms ontstaan. Wat betreft vormgeving wordt dit boek het zusje van Veranderdiagnose, met veel voorbeelden uit film en literatuur. Op het voorbereidende plankje staan bijvoorbeeld Winnie the Pooh, Alice in Wonderland, Max Havelaar, Speeldrift van Juli Zeh en The Sweet Hereafter’, vertelt Van Es enthousiast.

Cinematheek

Naast zijn boekenkasten heeft Van Es een enorme verzameling films. De collectie staat in kasten in zijn werkkamer en is gesorteerd op regisseur. Dat is opvallend, meestal worden ze gesorteerd op titel. Van Es licht toe: ‘Mijn veronderstelling is dat de regisseur toch de belangrijkste figuur is achter het geheel. Als ik een goede film van een regisseur heb gezien, ben ik benieuwd wat hij nog meer heeft gemaakt. Meestal klopt dat aanknopingspunt wel in positieve zin. Het is eigenlijk dezelfde invalshoek als bij literatuur, waar een schrijver vaak de insteek is voor de keuzes die ik maak. Ik herinner me een film ook niet zozeer aan de hoofdrolspelers, maar aan de regisseur. Ik ben geïnteresseerd hoe ze als mens in elkaar zitten en hoe ze ertoe komen om dat oeuvre te maken.’ Van Es is verder altijd een fanatieke verzamelaar van films geweest, vroeger op video en nu op dvd. Zijn collectie bestaat uit een mix van klassiekers en films die hij bijzonder vindt, zoals de films van Tarkovski en Bergman. Van Es geeft zijn liefde voor films ook een didactische wending als kerndocent van het college film en wetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Zelf heeft hij vroeger ook het bijvak film- en literatuurwetenschap gedaan naast zijn studie filosofie. In hoeverre kan een cinefiel nog ongedwongen naar een nieuwe film kijken? Van Es: ‘Ik probeer altijd naar een film te kijken sec als kijker naar een film. Ik laat me dus meenemen door het verhaal en kijk wat dat oproept. Als ik zo’n film eenmaal gezien heb, kijk ik wel naar de na-effecten bij mezelf en of ik die kan plaatsen. Ik kijk films vaak meerdere keren, de beste heb ik wel tien keer gezien en ken ik uit mijn hoofd.’

Cultuur, ethiek en politiek

Van Es is van vele markten thuis. Hij blijkt in het verleden poëzie te hebben geschreven en een filmscenario; heeft ooit met een vriend een tiental boeken uitgegeven om te kijken of ze een kleine literaire uitgeverij draaiend konden houden en legde zich na een cursus boekbinden toe op het zelf binden van boeken. Tegenwoordig ligt zijn focus vooral op organisaties. ‘Ik ben altijd bezig met cultuur, ethiek en politiek. Mijn stelling is dat die dingen met elkaar verweven zijn, maar de fout die de meeste mensen maken, is dat ze die dingen uit elkaar willen trekken waardoor het juist kunstmatig wordt. Hier ligt weer een link naar de praktische filosofie van Aristoteles en zijn onderverdeling naar ethica, esthetica en politica. De praktische filosofie heeft me altijd het meest geïntrigeerd.’

  • Schrijver: Rob van Es, organisatiefilosoof en -adviseur, universitair docent en onderzoeker, trainer, spreker en schrijver.
  • Boeken: Een ethiek van belangen (Wolters-Noordhoff Academie-award, 1990), Ethiek en professie (Kok-Kampen, 1995, coauteur Meijlink), Negotiating Ethics (Eburon, 1996), Ethiek in adviesprocessen (Kluwer, 2000), Communicatie en ethiek (Boom, 2004, redactie), Oogst van de veranderkundige rede (Sioo, 2005, redactie), Veranderen van organisatiecultuur (Lenthe, 2008, redactie), De verandermanagementbox: Diagnosticeren van organisatieproblemen (Mainpress, 2008), Veranderdiagnose (Kluwer, 2008), Cultuurverandering: mythe en realiteit (Kluwer, 2009, redactie).
  • Boekenkast: In zijn werkkamer thuis 10 Lundia kasten met boeken en films, op de UvA 1 boekenkast.
  • Aantal meter boekenplank: 10 meter kunstboeken, 16 meter dvd’s, 45 meter boeken over sociale wetenschap en filosofie: ethiek, wetenschapsfilosofie, sociologie, politieke filosofie, sociale filosofie, organisatiekunde, organisatiecultuur, sociale- en persoonlijkheidspsychologie. Verder naslagwerken, literatuur en poëzie.
  • Aantal boeken en films: Ruim 2000 boeken en 750 films
  • Percentage gelezen: ‘60% gelezen, de rest sla ik na op een bepaald onderwerp.’
  • Type lezer: ‘Dwarslezer. Bij non-fictie ben ik zowel analytisch als lateraal: ik volg heel grondig de argumentatie, maar spring ook associatief over de disciplines heen.’
  • Type schrijver: ‘Puzzelaar. Ik heb een grote liefde voor puzzels over gedrag en organiseren. Door het ordenen en samenvoegen van inzichten erachter komen hoe ik bepaalde verschijnselen kan begrijpen en verklaren. Al schrijvende krijg ik de zaak steeds beter in de gaten en wordt het veel preciezer dan als ik er alleen maar over nadenk. Dat is de verdienste van het schrijven.’
  • Beste boeken: The Remains of the Day (Kazuo Ishiguro), Images of Organization (Morgan), The Social Psychology of Organizing (Weick)
  • Inspirerende auteurs: Jürgen Habermas, Michel Foucault, John Gray
  • Mooie films: The Sweet Hereafter (Egoyan), Alle films van Tarkovski, Kaos (gebroeders Taviani)
  • Favoriete gedichten: Solliciteren (Ingmar Heytze), Zwerversliefde (A. Roland Holst)
  • Beeldend kunstenaar: Fernando Botero, om zijn vrolijke parodieën op klassieke schilderijen.
  • Lezen is voor mij … ‘Geïnspireerd worden.’
  • Schrijven is voor mij … ‘Een vorm van ordening, het puzzeltje oplossen.’