Een drie-eenheid smeden tussen kunstwerk, plek en het thema geloof. Dat is de ‘h3h biënnale’ in Oosterhout. Dit voorjaar vindt de derde editie plaats in ‘De Heilige Driehoek’, die bestaat uit drie kloosters met hun tuinen. Twee curatoren brengen hier werk van 27 kunstenaars samen.
Curatoren Rebecca Nelemans en Hendrik Driessen hebben hun positie op het grasveld bepaald en trekken het meetlint tussen hen in strak. ‘Vier meter zeventig’, roept het technisch team vanaf de overkant van het watertje. Het gezelschap bevindt zich in de kloostertuin van de Onze Lieve Vrouwe Abdij en bereidt de plaatsing van het grote led-scherm voor waar David Claerbout zijn op Junglebook geïnspireerde film A pure neccessity zal vertonen. De kunstenaar houdt in deze editie van zijn film rekening met het ritme van de kloostertijd: Mowgli zal steeds net voor het luiden van de abdijklokken beginnen met zingen.
De naam ‘h3h’ van deze biënnale staat voor de bijzondere plek waar de kunstmanifestatie plaatsvindt: ‘De Heilige Driehoek’. Het gebied bij Oosterhout in Noord-Brabant kreeg deze bijnaam vanwege de drie kloosters die tussen het groen van de parken en kloostertuinen verrijzen. De bezoekers van de biënnale kunnen rondwalen door het lommerrijke groen en door kloostergangen, kapellen en kerkjes. Op hun pad vinden ze ruim dertig kunstwerken.
De vorige editie, die plaatsvond net na de corona lockdowns, werd met 22.500 bezoekers een onverwacht groot succes. Rebecca Nelemans (1967) en Hendrik Driessen (1952) zijn voor de tweede keer curator van de ‘h3h biënnale’. Nelemans is kunsthistoricus, tentoonstellingsmaker en schrijft over moderne kunst. Driessen is voormalig directeur van museum De Pont en vervult bestuursfuncties o.a. bij het Frans Hals Museum in Haarlem. Als duo zijn zij verantwoordelijk voor de selectie van kunstenaars en kunstwerken en de plaatsing en routing door het gebied. Driessen: ‘We sparren veel, wat leidt tot nieuwe inzichten en keuzes die de tentoonstelling in de periode van vijftien maanden voorbereiding doen groeien.’ Nelemans: ‘We hebben hier inmiddels best veel voetstappen liggen door onze gezamenlijke wandelingen over het terrein.’
Symbiose
Als vertrekpunt voor de biënnales koos de stichting Kunst in de Heilige Driehoek de christelijke deugden geloof, hoop en liefde. Bij deze derde editie is het thema geloof overgebleven als leidmotief. Mede omdat de omgeving al zo’n religieuze sfeer heeft, vatten de curatoren geloof op in zijn oorspronkelijke betekenis van vertrouwen en overtuiging. Met dit in het achterhoofd zochten ze kunstenaars die hier inhoudelijk bij passen én bij de plek die ze voor het kunstwerk hebben uitgekozen. De kunstwerken zijn voor het merendeel speciaal voor deze tentoonstelling gemaakt. Driessen: ‘De werken moeten een relatie met de plek aangaan, anders kun je het net zo goed in een museum doen.’ Zo ontstaat dertig keer een symbiotische driehoek tussen het thema, het kunstwerk en de plek. De curatoren bewaken de rode draad van het geheel. Een line-up van 27 kunstenaars doet mee: vrouwen en mannen, ervaren en aanstormend, nationaal en internationaal. ‘In onze gesprekken met de kunstenaars proberen we hen natuurlijk te verleiden en uit te dagen om met hun beste werk naar deze expositie te komen’, zegt Driessen.
De bezoekers kunnen een heel breed scala aan kunstwerken verwachten: fotografie, sculpturen, (geluids)installaties, video en schilderkunst. Alles ingebed in de locatie, waarbij monumentale ingrepen in het landschap niet geschuwd worden. Zo is er Love Grave van Ghada Amer waarbij het woord love op grafdiepte in het grasveld uitgegraven is, zodat een verbinding van liefde en dood ontstaat. Nelemans: ‘We dachten dat dit op weerstand zou stuiten bij de zusters, maar ze begrepen het meteen.’
Driessen: ‘We zochten een kunstenaar die iets kon doen met de rituele betekenis van water in de kerk.’ Dat werd Loek Grootjans. Hij toont op de altaren van de Sint Paulusabdij een editie van zijn werk The Liquid Files. Daarin bottelt hij de residuen van belangrijke momenten, zoals het afwaswater na een gedenkwaardig dinertje of het zeepsop waarmee hij de vloer van Leonardo da Vinci’s geboortehuis mocht boenen. Het water neemt allerlei kleuren aan en wordt feeëriek van onderaf aangelicht.
Kloosterleven
In nauw overleg met de zusters die nog altijd de kloosters bewonen, zijn de plekken geselecteerd waar in deze derde editie de kunst zowel binnen als buiten opgesteld mag worden. Nieuw is dat dit keer de tuin van de Onze Lieve Vrouwe Abdij voor publiek ontsloten wordt. Driessen: ‘De stichting Kunst in de Heilige Driehoek wil laten zien hoe mooi deze locaties zijn door ze open te stellen, maar dat kan niet continu; dat zou wringen met het kloosterleven.
Waarom laten de zusters deze ‘verstoring’ van hun naar binnen gekeerde kloosterleven toch toe? Nelemans: ‘De kloosterlingen zoeken naar een manier om hun toekomst en rol in deze tijd vorm te geven. Het is balanceren, want ook deze biënnale weken inclusief op- en afbouw zijn best belastend voor hen.’ Er wordt bijvoorbeeld rekening gehouden met de gebedstijden. Zo heeft Sint-Catharinadal haar gebedsdienst midden op de dag verplaatst naar een plekje achter de coulissen. De Sint Paulusabdij stelt haar gebedsdiensten in de kapel open voor publiek. Bij de Onze Lieve Vrouwe Abdij komen bezoekers niet in de kerk en op dinsdagen is de biënnale gesloten vanwege de stiltedag.
Het is niet alleen maar kommer en kwel vertellen de curatoren. Driessen: ‘Sommige zusters hebben er ongelofelijk veel lol in om kunstwerken en bezoekers te fotograferen. We hebben een foto waarop twee zusters vol verwondering de zwevende bol in natuursteen van Anish Kapoor bekijken tijdens de vorige editie.’ ‘De een zal ons missen en de ander zal blij zijn als we weer weg zijn. Maar voor allemaal is het een innerlijk spanningsveld tussen de reuring en hun kloosterleven’, legt Nelemans uit.
Ode aan de grasspriet
‘Aan geluidskunstenaar Elise ‘t Hart hebben we gevraagd hoe geloof zou kunnen klinken’, vertelt Nelemans. In een quarantaine huisje in de tuin is haar compositie te horen. Ze baseerde die op opnamen van geluid van alles wat de zusters doen in de periode dat ‘t Hart bij hen in het klooster mocht verblijven. Van het ruisen van hun rokken tot het omslaan van de pagina’s van de gebedenboeken en het luiden van de doodsklokken bij de uitvaart van een van de zusters.
De curatoren vullen elkaar enthousiast aan als ze vertellen wat er nog meer te zien zal zijn: The archive is een video van Fiona Tan die inspeelt op de behoefte van mensen om de wereld te begrijpen – geloof als houvast geprojecteerd op de kerkmuur. Het zacht boven de vijver wiegende spiegelwerk van Kathrin Schlegel verwijst naar religieuze hoofdbedekkingen. Voor het hoofdgebouw van Sint-Catharinadal staan vijf manshoge figuren van keramiek van Folkert de Jong, gebaseerd op ‘pleurants’: beweners bij uitvaarten.
Anne Geene neemt de natuur als onderdeel van het geloof en brengt een ode aan het meest ondergewaardeerde plantje dat ons voorziet van zuurstof: de grasspriet. En: geloof wordt niet alleen opgevat vanuit de christelijke traditie. In de kloostergang van de Paulusabdij komen nieuwe fotowerken van Marwan Bassiouni, waarin hij de buitenwereld vastlegt door de ramen van een moskee.
Er zal nog veel meer te zien, horen, voelen, proeven en ruiken zijn voor bezoekers die een dagje ronddwalen op de ‘h3h biënnale’ in de Heilige Driehoek.
Hoe reageerden de zusters op al wat ditmaal gebeurt op hun percelen? Driessen: ‘We zijn er niet om te provoceren, maar we gaan dingen ook niet uit de weg. Dat leidt soms tot enige discussie. Maar door de vorige editie hebben we vertrouwen opgebouwd bij de kloosterlingen, dat scheelt bij het presenteren van onze ideeën. In de begintijd voelden we ons soms net als Christo en Jeanne-Claude die voorstelden de Arc de Triomphe in te pakken.’ ‘Onze kunstenaars blijken zelf een goede inschatting te kunnen maken over wat passend is en zijn zich net als wij bewust van het feit dat ze te gast zijn’, besluit Nelemans.
De heilige driehoek biënnale vindt plaats van 3 juni t/m 16 juli 2023 in Oosterhout h3hbiennale.nl • Met: Ghada Amer, Maarten Baas, David Bade, Marwan Bassiouni, David Claerbout, Delphine Courtillot, Anne Geene, Lisette de Greeuw, Loek Grootjans, Elise ’t Hart, Frank Havermans, Laura Henno, Ann Veronica Janssens, Folkert de Jong, Alicja Kwade, Rudy Luijters, Rick van Meel, Romee van Oers, Paulien Oltheten, Kathrin Schlegel, Fiona Tan, Fran Van Coppenolle, Ine Vermee, Wessel Verrijt, Dré Wapenaar, Piet den Blanken en JCJ Vanderheyden.