Museum Arnhem haalt vrouwen uit de kantlijn van de kunstgeschiedenis
Dit najaar staat de vrouwelijke kunstenaar centraal in Museum Arnhem. ‘Radicaal’ is een internationale tentoonstelling over vrouwen die in de eerste helft van de 20e eeuw grenzen hebben verlegd. ‘Het gaat niet om het verschil tussen mannen en vrouwen of om te kijken wie er beter is. Het is een viering van de vrouwelijke kunstenaars’, zegt curator Evelien Scheltinga.
Gender is een terugkerend thema in de kunstwereld, waarbij de schijnwerper wordt verplaatst van de mannelijke naar de vrouwelijke kunstenaar. De Biënnale van Venetië, gaf in 2022 het podium aan vrouwelijke kunstenaars in ‘The Milk of Dreams’. Marina Abramović stak niet onder stoelen of banken dat zij vorig jaar de eerste vrouw was met een solotentoonstelling in het 250-jarig bestaan van de Londense Royal Academy of Arts. Desondanks is een genderrelletje nog altijd snel geboren: in Australië liet kunstenaar Kirsha Kaechele dit voorjaar geen mannelijke bezoekers toe in haar tentoonstelling ‘Ladies Lounge’ die gaat over vrouwenuitsluiting. Dit statement werd niet gewaardeerd; een mannelijke bezoeker voelde zich gediscrimineerd en spande een rechtszaak tegen het MONA aan, die hij won. Het museum gaat in hoger beroep en de kunstenaar laat het er niet bij zitten en schermt de expositie nu af voor mannen door de bouw van damestoiletten voor de ingang waar de mannelijke bezoekers wettelijk niet doorheen mogen. Een verhaal kortom, dat vast nog een staartje krijgt.
Modernistisch talent
Museum Arnhem geeft dit najaar een slinger aan de beweging om vrouwen ‘uit de kantlijn van de kunstgeschiedenis te trekken’, zoals curator Evelien Scheltinga het benoemt. Samen met Museum Belvedere in Wenen en het Saarlandmuseum in Saarbrücken organiseren ze een tentoonstelling volledig gewijd aan vrouwelijk modernistisch talent uit de periode 1910-1950. ‘We doopten de expositie ‘Radicaal’, omdat veel van deze kunstenaars radicaal waren in hun werk en leven’, vertelt Scheltinga. Museum Arnhem bijt het spits af, volgend jaar reist de tentoonstelling door naar Duitsland en daarna Oostenrijk. Te zien zijn zestig kunstenaars uit 22 landen. Veel werk is van Europese kunstenaars, maar er is ook werk van kunstenaars uit Libanon, Egypte, Turkije, Jordanië, Pakistan, Zuid-Amerika, de Verenigde Staten en Rusland. ‘Radicaal’ bestaat uit meer dan honderd schilderijen, tekeningen en beeldhouwwerken, en er zijn architectuurontwerpen, theaterontwerpen en -kostuums, zoals Maskenfigur Tobbogan Frau van Lavinia Schulz.
Bewust vergeten?
Het doel van de tentoonstelling is om de canon open te breken. Scheltinga: ‘In de jaren 30 initieerde Alfred Barr, kunsthistoricus en eerste directeur van het New Yorkse Museum of Modern Art (MoMa), de baanbrekende tentoonstelling ‘Cubism and Abstract Art’, waarmee hij de grondlegger was van de canon voor moderne kunst. De selectie bestond uit witte mannen en een paar Russische vrouwen. Barr heeft modernisme als een opeenvolgende lijn van stromingen gedefinieerd met vrijwel alleen mannelijke kunstenaars. Dat is lange tijd de basis gebleven.’
De tweede feministische golf tussen 1960 en 1980 bracht het onderzoek naar vrouwelijke kunstenaars op gang. In 1971 schreef Linda Nochlin een baanbrekend artikel: ‘Why Have There Been No Great Women Artists?’. Zijn vrouwen bewust vergeten? Vrouwen kregen eenvoudigweg niet dezelfde kansen, stelt Nochlin. Vrouwen hadden minder middelen, minder gelegenheid en minder toegang tot opleidingen. Kansenongelijkheid in het systeem maakt dat vrouwen nooit dezelfde naam en faam hebben kunnen opbouwen als mannen. Met de hernieuwde aandacht voor dit onderwerp doken musea in hun collecties op zoek naar vrouwelijk kunstenaars. Ook het aankoopbeleid werd bewuster. Scheltinga: ‘Museum Arnhem ging in de jaren 80 onder leiding van directeur Liesbeth Brandt Corstius meer kunst van vrouwen verzamelen. Sinds de beginjaren van deze eeuw ligt daarbij de focus niet op westerse kunstenaars, maar op mondiale vrouwen.’ In aanloop naar ‘Radicaal’ kocht het museum werk aan van Berthe Edersheim, Emiria Soenassa en Lea Grundig.
‘Zo’n overzichtstentoonstelling als ‘Radicaal’ is nodig, omdat we willen dat de vergeten vrouwelijke kunstenaars en hun werk ook in het bewustzijn van mensen komen. De tentoonstelling gaat in op de systemen als het patriarchaat, de academie en de canon die ervoor hebben gezorgd dat vrouwen niet dezelfde aandacht kregen’, zegt Scheltinga. ‘We willen bezoekers bewust maken van de systemen die er waren die zorgden dat vrouwen uitgesloten werden. Vrouwen hadden in die tijd wel degelijk succes en toonden dat, maar ze werden minder serieus genomen als hun mannelijke collega’s, daardoor werd er minder over hen geschreven en ze werden minder verzameld en verdwenen als gevolg in de marge van de geschiedenis en uit ons collectieve geheugen. Veel van de kunstenaars die we in deze expositie tonen waren heel succesvol in hun tijd, maar het is veelal niet overgeleverd.’
Drie thema’s
De drie musea bundelen hun krachten, wat leidt tot meer kennis en meer mogelijkheden tot bruiklenen. ‘De samenwerking maakt dat we tot een overzicht van vrouwelijke kunstenaars zijn gekomen dat we afzonderlijk van elkaar misschien niet bereikt hadden’, zegt de conservator. ‘Je kunt niet eenvoudigweg in een database zoeken op gender, je moet de kennis uit andere bronnen halen en combineren.’ De musea besloten drie thema’s als leidraad te nemen bij de selectie van vrouwelijke kunstenaars uit de periode 1910-1950: Kunst als daad van protest; Nieuwe realiteiten, nieuwe identiteiten en Abstract experiment.
Het thema Kunst als daad van protest geeft een stem aan vrouwelijke kunstenaars met een boodschap. Sommigen documenteerden de roerige tijden waarin ze leefden en de veranderingen op maatschappelijke terreinen als: zelfbeschikkingsrecht, recht op abortus en het stemrecht. Anderen zetten hun kunst nadrukkelijk in als protestmiddel, bijvoorbeeld tegen armoede, recht op wonen of de Egyptische revolutie (Song of the revolution, Gazbia Sirry). Met werk van onder meer Käthe Kollwitz, Milada Marešová en Friedl Dicker Brandeis.
In het begin van de 20e eeuw begonnen vrouwen hun plek in de wereld op te eisen. ‘Vrouwen gingen uit, ook in hun eentje, vrouwen gingen relaties aan met vrouwen en kwamen daar publiekelijk voor uit, vrouwen experimenteerden met masculiene kleding (verboden, maar soms gedoogd). De term lesbisch bestond, maar het vocabulaire van de huidige tijd met termen als non-binair en trans bestond niet, daarom gebruiken we deze labels niet bij kunstenaars in deze expositie’, zegt Scheltinga. ‘Vrouwelijke kunstenaars documenteerden hun eigen verandering en experimenten daarin. Het vrouwelijk naakt dat ze maakten is niet altijd bedoeld als erotiserend; vaak is het werk waarin de vrouw zeggenschap heeft over haar lichaam, of gemaakt vanuit een fascinatie voor de anatomie. Charley Toorop toont in Vrouwenfiguren op een eerlijke manier het ouder worden. Vrouwen portretteerden vaak zichzelf of een model dat ze kenden. Hoewel ze werden toe gelaten op kunstacademies, betekende dat niet dat ze dezelfde lessen als mannen mochten volgen en toegang had den tot naaktmodellen.’
Abstractie was een belangrijk thema binnen de avant-garde. Net als mannen lieten de vrouwen het realisme los en experimenteerden met abstractie: simpele vormen, felle kleuren en beweging in kunstwerken. Het werk van bijvoorbeeld Marlow Moss wordt vaak verward met dat van Piet Mondriaan, maar bij haar is het gebruik van de dubbele lijn spectaculair, vertelt Scheltinga. ‘Haar werk krijgt steeds meer herwaardering, het is opgenomen in de collecties van het Kunstmuseum Den Haag, Tate en vorig jaar verwierf het Rijksmuseum drie werken van Moss.’
Scheltinga kijkt vol enthousiasme uit naar de opening: ‘Radicaal is een viering van vrouwelijke kunstenaars, het gaat niet om het verschil tussen mannen en vrouwen of om te kijken wie er beter is. We benaderen vrouwen ook nadrukkelijk niet vanuit de slachtofferrol, maar brengen bezoekers kennis bij over deze vergeten kunstenaars. En ja, mannelijke bezoekers zijn juist van harte welkom!’
RADICAAL. Vrouwelijke kunstenaars en modernisme 1910-1950, Museum Arnhem, 6 september t/m 5 januari 2025, museumarnhem.nl Daarna in Saarlandmuseum – Modern Gallery in Saarbrücken van 8 februari 2025 t/m 18 mei 2025. Tenslotte in het Belvedere in Wenen van 17 juni 2025 t/m 12 oktober 2025