Met zijn maatschappijkritische beelden, geënt op eeuwenoude tradities en moderne massaconsumptie, slaat Ai Weiwei een brug tussen kunst en activisme. De Chinese wereldster krijgt in Rotterdam een royale overzichtstentoonstelling.
Porseleinen zonnebloemzaden zo ver het oog reikt, een gereconstrueerde gevangeniscel en een reusachtige slang van in elkaar gevouwen kinderrugzakjes – wie de werken van Ai Weiwei (1957) onder ogen krijgt, vergeet ze niet makkelijk. Ze zijn ingenieus, kunstzinnig en veelsoortig, maar bovenal vertellen ze een verhaal. Indrukwekkende verhalen zijn het, over de teloorgang van het oude China en over misstanden in de huidige tijd. Alles doordrongen van de roerige autobiografie van de kunstenaar. De verbeeldingskracht van Ai Weiwei staat vol in de schijnwerpers in ‘In Search of Humanity’. Het retrospectief toont 120 werken uit alle perioden van zijn kunstenaarschap, een overzicht zoals in Nederland niet eerder is geweest. Om de kunst van Ai Weiwei op waarde te schatten, moet je zijn levensloop kennen en zijn activistische boodschap verstaan.
ZWART HOL
Ai Weiwei is vier decennia actief als beeldend kunstenaar, fotograaf en documentairemaker. Internationaal staat hij voortdurend in de belangstelling. De Chinese kunstenaar en mensenrechtenactivist woont en werkt tegenwoordig vanuit Europa – wat geenszins vanzelfsprekend is. Hij kreeg in 2015 zijn paspoort terug van de Chinese overheid, na jaren in huisarrest te hebben gezeten in de nasleep van zijn gevangenschap in 2011. Kracht putte hij uit de ontberingen in zijn jeugd. Ai groeide op in het China van Mao Zedongs Culturele Revolutie (1966-76). Als kind leefde hij met zijn vader, dichter Ai Qing, in ballingschap in een afgelegen woestijnprovincie in Noordwest-China. Daar leefden ze, zo goed en kwaad als het ging, in een hol onder de grond, dat hen was toegewezen. Zijn vader, die als dissident was bestempeld, maakte gedwongen openbare toiletten schoon. Het ‘zwarte hol’ is vereeuwigd op de meterslange ‘Waterlelies vrij naar Monet’, collages van legoblokken, waar deels een zwart waas over valt. Dit werk, Water Lilies #1 (2022), was eerder dit jaar in het Londense Design Museum te zien.
Na jaren werd zijn vader gerehabiliteerd en in 1975 konden ze terugverhuizen naar Beijing. Ai vertrok naar de Verenigde Staten, waar hij aan kunstopleidingen begon die hij niet afmaakte en zich behielp met allerlei baantjes. Het werk van Andy Warhol en de readymades van Marcel Duchamp maakten diepe indruk op hem. Hij kon toen nog niet bevroeden dat een desastreuze situatie ervoor zou zorgen dat een kleerhanger jaren later zijn meest persoonlijke readymade zou worden.
WARS VAN AUTORITEIT
Ai heeft een haatliefdeverhouding met zijn vaderland. Hij heeft groot respect voor de oude Chinese cultuur en ambachten, maar hekelt het communistische bewind, dat onder de Culturele Revolutie veel tradities en vakmanschap om zeep heeft geholpen. In zijn verzamelwoede redt hij wat er te redden valt. Toen hij nog in Beijing woonde, struinde hij vlooienmarkten af op zoek naar overblijfselen uit vroeger tijden. Zo verzamelde hij drieduizend porseleinen schaaltjes uit de Ming-dynastie met een geschilderde tijger op de bodem (Tiger, Tiger, Tiger, 2015), nu in de collectie van Museum Voorlinden, en toonde hij zo’n 200.000 kanonskogels uit de Songdynastie (Untitled, 2022). Ai ageert met deze massa’s gedumpte gebruiksvoorwerpen tegen de vernietiging van cultureel erfgoed door het Chinese regime. In de fotoreeks Dropping a Han Dynasty Urn (1995) liet hij bij wijze van protest een antieke vaas uit zijn handen vallen.
Geen gelegenheid laat Ai onbenut om te laten zien dat hij wars is van autoriteit en de vrijheid van meningsuiting koestert. Befaamd is de foto waarin hij een middelvinger opsteekt naar het Tiananmenplein, waar in 1989 de studentenprotesten plaatsvonden die uitmondden in een bloedbad. Zijn uitgestrekte middelvinger werd zijn handelsmerk; hij legde die ook vast met op de achtergrond onder meer het Witte Huis, de Eiffeltoren en het San Marcoplein in Venetië (Study of Perspective Series, 1995-2011).
Een zware aardbeving in de provincie Sichuan in 2008 was voor hem aanleiding om rechtstreeks de confrontatie aan te gaan met de Chinese overheid. Samen met burgerjournalisten startte hij een onderzoek om de namen te achterhalen van kinderen die waren omgekomen in door corruptie ondeugdelijk geconstrueerde schoolgebouwen. Ze gaven meer dan vijfduizend kinderen hun naam terug, op slachtofferlijsten die Ai exposeerde om hen te herdenken (Names of the Student Earthquake Victims Found by the Citizens’ Investigation, 2008-11). Van hun schoolrugzakjes maakte hij een meterslange kronkelende slang (Backpack Snake, 2008). Deze is zo esthetisch en inventief, dat als je hem eenmaal hebt gezien, dit kinderleed gestold blijft in je herinnering, hoe ver van huis het zich ook voltrok. Dat is de brug die de Chinese kunstenaar voortdurend slaat tussen kunst en activisme.
Wereldfaam verwierf Ai in 2010 met Sunflower Seeds; hij stortte het vloeroppervlak van de gigantische Turbine Hall van het Londense Tate Modern vol met een dikke laag van miljoenen porseleinen, handgemaakte en beschilderde zonnebloemzaden. De installatie was een verwijzing naar dictator Mao, die zich graag liet afbeelden als de zon waarnaar zijn burgers als zonnebloemen hun gezichten draaiden. Daarbij waren de pitten een herinnering aan zijn jeugd in ballingschap, waarin hij het knorren van zijn maag tegenging door eindeloos op de zaden te kauwen.
PLASTIC INTERIEUR
Nog geen jaar na de zonnebloemzaadinstallatie werd de kunstenaar opgepakt door de Chinese staatspolitie en op een onbekende plek gevangengehouden. Een aanklacht of een proces was er niet, zijn studio werd kort en klein geslagen. Wereldwijd demonstreerden medestanders voor zijn vrijlating. Ai zou 81 dagen gevangengehouden worden, zonder dat hij wist waar hij was en zonder contact met de buitenwereld. Er waren constant twee bewakers in zijn cel. De Kunsthal toont onder meer de installatie 81 (2013), de door Ai een-op-een gereconstrueerde gevangenis, waar je als bezoeker zelf kunt ervaren hoe het is om tussen het volledig in plastic ingepakte interieur te ijsberen, terwijl je wordt gefilmd door bewakingscamera’s. Een advocaat kreeg Ai niet. Het enige wapenfeit dat hij na afloop vaststelde, was de kleerhanger waar hij om had verzocht en die hem werd gegund. Het is een van de readymades geworden die hij tentoonstelt (Hanger, 2011), net als zijn handboeien (Handcuffs, 2011-12).
VLUCHTELINGENCRISIS
Na zijn vrijlating mocht Ai jarenlang niet reizen, maar terwijl de kunstenaar in huisarrest zat, gingen de wereldwijde exposities van zijn werk door – museumdirecteuren bezochten hem voor overleg in Beijing. Toen hij in 2015 zijn paspoort terugkreeg, vertrok hij direct naar Europa, waar hij stuitte op de vluchtelingencrisis rond de Middellandse Zee. Ai voelt zich verwant aan de ontheemden en tekende in vluchtelingenkampen als Moria op Lesbos hun verhalen op, bijeengebracht in het boek en de documentaire Human Flow (2017). Ook exposeerde hij een zeventig meter lange rubberen replica van een vluchtelingenschip, met honderden vluchtelingen zonder gezicht (Law of the Journey, 2017), een roep om meer aandacht voor de voortslepende catastrofe. Controversieel was de later ook in lego nagemaakte foto van de kunstenaar, die op een strand de pose aannam van de verdronken Alan Kurdi (After the Death of Marat, 2018). Het beeld van Ai in de houding van de Syrische peuter ging als onverkwikkelijk voorgehouden spiegel de wereld over.
De tentoonstellingstitel ‘In Search of Humanity’ illustreert de nog altijd voortdurende zoektocht van de kunstenaar naar menswaardigheid. Zolang onrecht zijn pad kruist, zal hij dat blijven vertalen in zijn werk. Hij ziet dat als zijn plicht; het is hem met de paplepel ingegoten. Zijn memoires openen met een gedicht van zijn vader Ai Qing:
Of a thousand years of joys and sorrows
Not a trace can be found
You who are living, live the best life you can
Don’t count on the earth to preserve memory
In de expositie komen alle thema’s van de kunstenaar aan bod – ze vertellen ongemakkelijke waarheden, maar daarmee niet minder urgent. Reken op een mix van gelaagde, niet licht verteerbare, maar onvergetelijke kunst.
‘In Search of Humanity – Ai Weiwei’, 30 september t/m 3 maart; Kunsthal, Westzeedijk 341, Rotterdam; di t/m 10-17, MK R VL geldig; catalogus €54,95 (Hirmer Publishers), kunsthal.nl