De avontuurlijke en veelzijdige beeldhouwer Isamu Noguchi verkende de grenzen tussen kunst, design en architectuur. Met zijn Akari rijstpapierlampen werd hij wereldberoemd. ‘Beeldhouwkunst is het maken van vormen die betekenisvol zijn in een ruimte voor mensen’, vat conservator beeldhouwkunst Frits Scholten Noguchi ’s artistieke visie samen.
De invloedrijke 20-eeuwse beeldhouwer Isamu Noguchi (1904-1988) stond al langer op het verlanglijstje van het Rijksmuseum. Deze zomer is het zover en zijn vijfentwintig werken van de innovatieve, modernistische beeldhouwer te zien in de jaarlijkse tentoonstelling in de Rijksmuseumtuinen. In het atrium van het museum hangen bovendien dertig Akari lampen.
‘Noguchi was een heel innovatief en veelzijdig man’, vertelt Frits Scholten. ‘Als hij geprikkeld werd door iets zocht hij een mogelijkheid om het toe te passen. Het nooit uitgevoerde Sculpture to be Seen from Mars bijvoorbeeld is een gigantische landschapssculptuur van een in het aardoppervlak uitgehakt gezicht met alleen al een neus van twee kilometer, die Noguchi eind jaren dertig bedacht nog voor het ruimtevaarttijdperk. Hij was als gedurfd denker over sculpturale ruimte een wegbereider van de landschapskunst.’
De kunstenaar werd begin vorige eeuw in Los Angeles geboren als kind van een Amerikaanse moeder en Japanse vader. Tijdens zijn jeugd gaan ze terug naar Japan, zijn vader achterna. Voor de middelbare school wordt hij in zijn eentje op dertienjarige leeftijd teruggestuurd naar de Verenigde Staten. Een kistje met timmermansgereedschap is het enige dat hij bij zich heeft. Later volgt hij een kunstopleiding in New York en gaat in de leer bij een kunstenaar. Tot hij in 1927 besluit naar Europa te gaan waar hij in het atelier van Constantin Brâncuși, die de beeldhouwkunst op zijn kop zette, belangrijke lessen leert over ruimte en abstractie.
Vanaf 1930 reist hij door Azië, Europa en de Verenigde Staten, waar hij zich dan weer vestigt. Scholten: ‘Noguchi stond avontuurlijk in het leven, hij kwam steeds mensen tegen die wat voor hem konden betekenen. Bijvoorbeeld de visionaire architect Richard Buckminster Fuller die net als Noguchi constant aan het uitvinden was. Hun vriendschap leidde tot intensieve samenwerking, bijvoorbeeld aan een futuristisch auto-ontwerp.’ Noguchi ontplooit zich verder, ook op andere terreinen dan de beeldhouwkunst. Maar alle ontwerpopdrachten die hij aanneemt bekijkt hij in sculpturale termen. Dat geldt voor meubels, tuinen, lampen en voor de babyfoon Nurse (1937): een bakelieten abstracte bol geïnspireerd op een samoerai helm. Scholten: ‘Hij wilde per se niet dat het design genoemd wordt, hij zag zichzelf niet als designer. Voor hem betekende beeldhouwkunst het maken van vormen die betekenisvol zijn in een ruimte voor mensen. Dat geldt ook voor dansvoorstellingen waar hij kostuums of decors voor maakte, onder andere voor danseres en choreograaf Martha Graham.’
Space of leisure
In de expositie in de Rijksmuseumtuinen is de veelzijdigheid in materiaalgebruik en stijl van Noguchi goed te zien. In de ene voortuin staat Beginnings (1985), een groep stenen sculpturen die een mini landschap vormen. Scholten: ‘Een frappante titel als je bedenkt dat hij dit kort voor zijn dood maakte. Het gaat over schepping en het bezielen van een sculptuur. De stenen sculpturen die we tonen zijn laat werk uit de jaren tachtig toen hij een atelier in Japan opende vlakbij de basaltgroeves. Aan eind van zijn carrière keerde hij terug naar steen als het meest oerachtige materiaal en gebruikte het op een ruwe manier waarbij hij grote delen onbewerkt liet. De huid van de steen zoals die uit de groeve komt, laat hij deels zichtbaar. Het stenen Personage I (1984) – een verhuld zelfportret – staat in de andere voortuin, samen met een ‘portret’ van zijn geliefde, Kyoko-san (1984) en een stenen bankje van zijn hand. Noguchi zaagde delen uit, polijstte en liet andere delen ruw: een soort pas de deux met de natuur.’
De veelzijdige Noguchi ontwierp ook speeltoestellen voor kinderen. In de tuin aan de achterkant staat het glanzende, golvende knalrode Play Sculpture (c. 1965-c. 1980) – een contrast met de andere getoonde stenen sculpturen zoals Cross Beam (1970) en Odalisque (1982), en ook het bronzen Avatar uit 1947, waarvan hij een ontwerp in marmer maakte, en in 1965 een afgietsel in brons. De marmeren versie is in het Kröller Müller te bewonderen. Scholten: ‘De werken van Noguchi zijn hier op zijn plaats: hij zag beeldhouwkunst als de relatie tussen ruimte en mensen, waarbij hij de ruimte definieerde als een space of leisure. De ruimte is daarbij het uitgangspunt en in relatie met het geplaatste beeld, vormen die samen de sculptuur. Je kunt de Rijksmuseumtuinen ook zien als een space of leisure. Het beeld doet iets met de omgeving; het houdt niet op bij de sculptuur, maar de tuin wordt deel van het werk.’ Noguchi ontwierp zelf ook tuinen: een soort sculpturaal totaalconcept waaraan hij ook weer beelden van hemzelf en anderen toevoegde of hij maakte Zen-tuinen met rotsformaties.
What is Sculpture
Als toegift op de tuinexpositie is ook binnen in het museum werk van Noguchi te zien. In de 18de-eeuwse Beuningkamer staat de schaaktafel die Noguchi ontwierp voor de tentoonstelling The Imagery of Chess op initiatief van Marcel Duchamp en Max Ernst in New York in de winter van 1944-45. In het Aziatisch paviljoen is een selectie uit zijn keramiek geplaatst. ‘Bijzonder, want dat is niet vaak te zien geweest’, zegt Scholten. ‘Hij was geïnteresseerd in ongeglazuurde keramiek, zoals je dat in het vroege Japan veel ziet. Noguchi experimenteerde daarmee in jaren veertig en vijftig. Hij maakte schalen van ruwe klei met primitivistische vormen. In een daarvan heeft hij zijn eigen portret getekend, Face Dish (boku) (1952). Hoewel een bord of een schaal voor Noguchi ook sculpturen zijn, besloot hij uiteindelijk dat werken met klei voor hem onbevredigend was, omdat je dan alles wel kunt maken, zo stelde hij.’
Wereldberoemd werd Noguchi met zijn Akari lampen: lichtsculpturen van Japans washi papier op bamboetwijgjes met een metalen frame. Te maken in elke denkbare vorm, je kunt ze inklappen en meenemen. De designklassiekers zijn overal verkrijgbaar en zijn volop gekopieerd. Voor Noguchi betekenden de lampen beeldhouwen met licht. Hij stelde ze, tegen het advies dat ze enkel als design gezien zouden worden, toch tentoon op de Biënnale van Venetië waar hij in 1986 de Amerikaanse deelname verzorgde. Scholten: ‘In zijn late leven keerde hij terug tot de essentie. In zijn essay What Is Sculpture, dat hij als inleiding bij zijn Biënnale deelname schreef, behandelt hij de essentie van de beeldhouwkunst. Een opgave die hij zich tijdens zijn loopbaan ontelbare malen heeft gesteld. Hij zocht naar de grenzen van de beeldhouwkunst.’
Isamu Noguchi in de Rijksmuseumtuinen, t/m 26 oktober 2025, www.rijksmuseum.nl