Meester van immens formaat
De monumentale werken van Anselm Kiefer hebben ruimte nodig; daarvoor bundelen het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum voor het eerst hun krachten in de expositie Sag mir wo die Blumen sind. Voor beide musea maakte Van Gogh-adept Kiefer specifiek nieuw werk geïnspireerd op de architectuur en de collectie. Curatoren Edwin Becker (Van Gogh) en Leontine Coelewij (Stedelijk) vertellen wat we kunnen verwachten.
Anselm Kiefer (1945) speelde als kind op de puinhopen van zijn gebombardeerde geboorteplaats Donaueschingen in Zuid-Duitsland. Een levensstart in een naargeestige omgeving en tijd, die zijn weerslag heeft in het werk van Kiefer. Maar voor de kunstenaar staan ruïnes, vernietigen en verschroeien ook voor de mogelijkheid van leven en wedergeboorte. Transformatie en alchemie horen bij de processen waar hij zijn kolossale werken mee te lijf gaat: hij steekt ze in brand, snijdt ze in stukken, hergebruikt verpulverde delen, elektrolyseert en strooit en plakt er van alles op, zoals foto’s, rozenblaadjes, zand, goud of gereedschappen. Hij gebruikt vaak lood dat de zwaarte van de geschiedenis symboliseert.
Bewondering
De relatie van kunstschilder en beeldhouwer Anselm Kiefer met Vincent van Gogh en het Stedelijk Museum voert lang terug. Op 18-jarige leeftijd bemachtigde Kiefer een beurs om in de voetsporen van Van Gogh, die hij reeds bewonderde, op reis te gaan. Al liftend trok hij door Nederland en België naar Zuid-Frankrijk. Een van de pleisterplaatsen die hij aandeed, was de collectie Van Goghs in het Stedelijk – het Van Gogh Museum bestond nog niet. Een aantal tekeningen uit zijn reisdagboek waaronder portretten in de geest van De Aardappeleters (1885) zal in de expositie te zien zijn.
‘Kiefers fascinatie voor Van Gogh is geen jeugdfase, maar ademt nog altijd door in zijn recente werken,’ vertelt Becker. ‘Daarom stond een Kiefer-tentoonstelling hoog op het prioriteiten lijstje van het Van Gogh, dat ook exposities met hedendaagse kunstenaars initieert.’ Ze benaderden het Stedelijk voor een samenwerking. De curatoren zijn enthousiast, Coelewij: ‘Het is wonderlijk genoeg voor het eerst dat we samenwerken, het is speciaal en geeft meerwaarde. De bezoeker kan één ticket kopen voor de tentoonstelling met vijfentwintig werken verdeeld over beide musea.’ Becker: ‘We verheugen ons erop elkaars publiek te ontvangen dat toch verschillend is. Het Van Gogh wil een beetje af van het toeristenimago in de perceptie van Nederlanders.’ Coelewij: ‘En het Stedelijk krijgt graag het Van Gogh publiek over de vloer om hen in aanraking te brengen met moderne kunst, daarom kan met het Kiefer-ticket ook de vaste collectie van het Stedelijk bezocht worden.’
Parallellen
De bezoeker start de Kiefer-tentoonstelling in het Van Gogh Museum waar samen met de kunstenaar een selectie is gemaakt van sleutelwerken van Van Gogh die te zien zijn naast resonerende werken van Kiefer. Becker: ‘Ze komen niet letterlijk naast elkaar te hangen, daarvoor lopen de formaten te veel uiteen en het is niet bedoeld als een precieze kijk-en-vergelijk. Wel zal de fascinatie van Kiefer voor Van Gogh naar voren komen. Hij is niet zozeer aangetrokken door diens levensmythe, over bijvoorbeeld zijn geestgesteldheid, maar puur door zijn werk.
In Kiefers eerdere lezing over Van Gogh, die we integraal in de catalogus hebben opgenomen, legt hij onder meer uit dat hij wordt gefrappeerd door Van Goghs omklappen van het perspectief of door zijn hoge horizon. Ook Van Goghs thema’s spreken Kiefer aan: de cyclus van het boerenleven analoog aan het leven en sterven van de mens, de landschappen en de zonnebloemen en hun vergankelijkheid. Kiefer is net als Van Gogh belezen en beiden gebruiken vaak literaire bronnen en tonen boeken in hun werk. We hebben overigens op Kiefers verzoek nog een pallet vol boeken over Van Gogh naar hem gestuurd, nadat hij in Amsterdam was geweest en uitgebreid onze collectie had doorgenomen.’
Voor het Van Gogh maakte Kiefer de nieuwe installatie Steigend, steigend, sinkend nie der (2024) geïnspireerd op Auguste Rolin (La Berceuse) (1889), die het Van Gogh in bruikleen heeft van het Stedelijk. ‘Kiefer ziet in de wiegster de oerkracht van de vrouw en kiest in zijn nieuwe werk voor een zonnebloem, omdat Van Gogh oorspronkelijk zijn schilderij wilde flankeren door zonnebloemen, weten we uit een schets. Ook te zien is Kiefers monumentale werk De sterrennacht (2019), die hij als hommage aan het beroemde gelijknamige werk van Van Gogh een Nederlandse titel gaf, in tegenstelling tot zijn gangbare Duitse titels,’ vertelt Becker. Kiefers Die Krähen (2019) is ook onmiskenbaar geïnspireerd op Van Goghs Korenveld met kraaien (1890). Becker: ‘Hij kiest dezelfde compositie, gebruikt een hoge horizon en gaat ook voor het panoramisch werken zoals Van Gogh deed, die daar een speciaal formaat canvas voor bestelde.’ Zo zijn er nog talrijke vergelijkingen die naar verwachting vanzelf ontspruiten voor wie zich tussen de sferen van de twee kunstenaars begeeft.
Nieuw werk
Bezoekers worden voor het vervolg uitgenodigd over te steken naar het naastgelegen Stedelijk. Coelewij: ‘Kiefer is voor het Stedelijk een oude bekende. Vanaf de jaren tachtig wordt hij verzameld, we hebben zes werken in de collectie die nu voor het eerst samen te zien zullen zijn, waaronder het historische Innenraum (1981) en het enorme loden vliegtuig Voyage au bout de la nuit (1990).’ De oorlog is een belangrijk thema in Kiefers werk. Toen hij in Duitsland nog verguisd werd in zijn pogingen de stilte rondom het nationaalsocialistisch-verleden te doorbreken met bijvoorbeeld Besetzungen, een serie zelfportretten uit de jaren zestig waarin hij de Hitlergroet brengt op beladen plaatsen, vond in Nederland de acceptatie van zijn werk al plaats. Coelewij: ‘In 1986 organiseerden we al een solotentoonstelling. Toen hij twee jaar geleden naar het Stedelijk kwam ter voorbereiding van de huidige expositie, wist hij nog precies wat destijds van hem in welke ruimte had gehangen, dat heeft toen indruk gemaakt. We tonen nu zijn nieuwste werken en hebben hem uitgedaagd locatie-specifiek nieuw werk voor ons te maken.’ Het titelwerk Sag mir wo die Blumen sind (2024) is een immense installatie die de gehele U-vormige omloop van de historische trap van het Stedelijk beslaat en van vloer tot plafond reikt. Coelewij: ‘Het is het pièce de résistance en heel indrukwekkend. Een immersieve goudkleurige installatie die gaat over de absurditeit van oorlog en de vergankelijkheid van het bestaan. Uitgedrukt in onder meer verwelkte rozenblaadjes, ook in hoopjes op de grond, uniformen die aan uit stekende stokken hangen en foto’s van Indiase vrouwen. Hij noemde het naar een anti-oorlogs lied van Pete Seeger dat bekend werd door de vertolking van Marlene Dietrich.’ De Japanse danser en choreograaf Min Tanaka voerde een experimentele dans uit met het werk in wording op de achtergrond. Hiervan is in het Stedelijk een opname te zien. Ook draait er een documentaire over Kiefer en wordt zijn film Noch ist Polen nicht verloren (1989) vertoond.
Het andere nieuwe werk dat Kiefer voor het Stedelijk maakte is Steigend, steigend, sinke nieder (2024) waarbij loden linten van het plafond omlaag hangen (zie pagina 104). Daarop zijn rijen afgedrukte zwart-witfoto’s geplakt als een verticale filmrol. Coelewij: ‘Kiefer laat hiermee zien dat fotografie altijd een belangrijk medium voor hem is geweest; veel van zijn werken hebben een foto als basis. Uit zijn enorme fotoarchief met zijn opnames van landschappen, architectuur, mensen en van zijn eigen werk heeft hij een selectie gemaakt.’
De foto-installatie vormt wellicht ook een terugblik op zijn leven; Kiefer wordt dit voorjaar tachtig en is het liefst elke dag in zijn atelier aan het werk. De kunstenaar kwam wel even naar Amsterdam om traditiegetrouw de tentoonstelling persoonlijk op de wand te signeren.
Van Gogh Museum Museumplein 6 1071 DJ Amsterdam +31 (0)20 570 52 00 www.vangoghmuseum.nl Stedelijk Museum Museumplein 10 1071 DJ Amsterdam +31 (0)20 573 29 11 www.stedelijk.nl Raadpleeg de websites van de musea voor actuele openingstijden. De tentoonstelling Anselm Kiefer: Sag mir wo die Blumen sind is te zien van 7 maart t/m 9 juni.