De 59e Biënnale van Venetië viert het mens-zijn. Kunstenaars uit alle continenten verkennen de seksen, onderzoeken hun afkomst en verhouden zich tot een wereld van technologische hoogstandjes, oeroude grenzen en klimaatverandering.
’s Avonds in bed tintelen je voeten, net zo hard als je hoofd en gemoed. Beelden van een dag op de Biënnale trekken voorbij: langs de zee wandelen in het Servische paviljoen, door een oorschelp het paviljoen van Brazilië binnenlopen, de herrie van de Australische inzending, het doorkruisen van de duisternis van het Zwitserse paviljoen en de mysterieus geurende aarden wallen van de Colombiaanse Delcy Morelos in de centrale tentoonstelling in de Arsenale. Maar ook de verkilde Deense installatie van half mens half paard is onvergetelijk; hoewel de herinnering aan dat beeld ervoor zorgt dat je vlug wilt doorspoelen naar videokunstwerken vol liefde, verstrengelde lijven, muziek, dans en spelende kinderen die je ook hebt gezien. Het leven wordt gevierd over de hele wereld, zoveel is duidelijk. Bemoedigend om te zien dat kunstenaars overal – los van publiek en elkaar – doorgegaan zijn in coronatijden.
Er zijn 82 landen met een eigen paviljoen, zowel in de Giardini en de Arsenale, de twee locaties waar de Biënnale van Venetië traditioneel plaatsvindt, als verspreid over de stad. Het is heerlijk om blanco binnen te wandelen en je te laten overrompelen. Door duisternis en mysterieuze geluiden (Japan) of een op het oog volkomen leeg paviljoen (Duitsland, Spanje). Of wat te denken van de eclectische wereld die een Oostenrijks kunstenaarsduo neerzet? Elk landenpaviljoen ademt zijn eigen sfeer en geeft energie, brengt je van je stuk of zet aan het denken. Onverschillig of onbeduidend is het nooit.
Joie de vivre
Oorlog, onderdrukking, levenslust en plezier: het bestaat allemaal naast elkaar op de biënnale, die een afspiegeling is van de mens in zijn wereld. Urgent zijn Polen over de Roma-cultuur, het Noord-Europese paviljoen over het onderdrukte Samivolk en uiteraard de deelname van Oekraïne. De oorlog is zwijgend aanwezig. Het groene Russische paviljoen staat deze editie gesloten langs de zijlijn van de Giardini. In het midden van het park torent een stapel zandzakken boven de hoofden van de bezoekers uit als symbool van de ter bescherming ingepakte standbeelden en monumenten in Oekraïne. De Oekraïense Pavlo Makov slaagde er ondanks de oorlog in zijn installatie The Fountain of Exhaustion in te richten in de Arsenale.
De paviljoens die tot de hoogtepunten worden gerekend gaan niet toevallig allemaal over levenskunst. Groot-Brittannië kreeg de prijs voor het beste paviljoen. Kunstenaar Sonia Boyce toont hier in beeld en geluid het plezier van drie zwarte zangeressen die samen repeteren en elkaars stem ontdekken. Met Feeling Her Way brengt ze een ode aan vergeten Britse zangeressen met een Afrikaanse, Caribische en Aziatische achtergrond. De vonken slaan direct over; je wilt blijven kijken en luisteren. Dat geldt ook voor de paviljoens van Frankrijk en België. De Frans-Algerijnse fotografe Zineb Sedira brengt een hartverwarmende ode aan de film in een paviljoen waar de magie van de camera verrassend eenvoudig lijkt. Vlaming Francis Alÿs brengt je onherroepelijk terug naar het spel uit je eigen kindertijd met aanstekelijke video’s van spelende kinderen wereldwijd.
Verborgen pareltjes
Het is even zoeken in de Venetiaanse wijk Cannaregio naar de Nederlandse inzending When the body says Yes van kunstenaar Melanie Bonajo. Plaats van handeling is een 13e-eeuwse, sfeervolle, voormalige kerk de Chiesetta della Misericordia. Nederland leende voor deze editie haar Rietveldpaviljoen in de Giardini uit aan Estland dat geen eigen paviljoen heeft. In de film van Bonajo gidst de stem van de kunstenaar je door een scala van aanrakingen: een kluwen van naakte mensen verkent elkaars in olie gedrenkte lijven. Ze zijn geblinddoekt. Aanraking als eerste levensbehoefte, stelt de kunstenaar. De kijkervaring is ongelofelijk intiem en zintuigelijk. Ook omdat je als bezoeker zelf ligt of zit op een vloer die bestaat uit golvende, gekleurde, rubberen kussens.
Andere verborgen pareltjes zijn de exposities van Singapore en Roemenië. Die eerste Pulp III: a short biography of the banished book houdt zich schuil op de zolderverdieping van de Arsenale. Daar toont kunstenaar en schrijver Shubigi Rao een film waarin grote en kleine rampen plaatsvinden die het voortbestaan van het boek bedreigen. De verhalen worden stuk voor stuk ijzersterk en rauw opgedist door hoeders van het boek wereldwijd. Als kijker zit je op bankjes die worden omsloten door zacht ruisende gordijnen van boekpagina’s. Deze expositie is onderdeel van een langlopend multidisciplinair kunstproject. Het Roemeense paviljoen is helemaal achteraan in de Giardini. Eenmaal binnen in het donker word je overspoeld door zeer intieme filmbeelden van een liefdesrelatie, gemaakt door filmregisseur Adina Pintilie. Wat je ervaart is voyeuristisch, verwarmend, maar ook tenenkrommend soms in de herkenbaarheid van universele liefdespijn.
The Milk of Dreams
Naast de door landen zelf ingevulde paviljoens maakt de Biennale Arte een hoofdtentoonstelling, waarvoor wereldwijd 213 kunstenaars uit 58 landen uitgenodigd zijn. Voor het eerst in de geschiedenis zijn dat meer vrouwelijke dan mannelijke kunstenaars. Dankzij de veerkracht van de Italiaanse curator Cecilia Alemani en haar digitaal afgelegde studiobezoeken kon de selectie doorgaan ondanks de lockdowns. Alemani stelde zich bij de samenstelling de vraag: hoe is de definitie van het mens-zijn aan het veranderen? Bijvoorbeeld onder invloed van technologie of onze verhouding tot de aarde en klimaatverandering. Alemani liet zich inspireren door het boek The Milk of Dreams van Leonora Carrington (1917-2011) over een magische wereld vol mogelijkheden waarin iedereen kan transformeren in iets of iemand anders.
Aan de hand van de curator stuit je dwalend door de tentoonstellingszalen van de Giardini en Arsenale op de imposante olifant van de Duitse beeldhouwster Katharina Fritsch (die dit jaar op de Biënnale een Gouden Leeuw won voor haar hele oeuvre). Er zijn vervreemdende sculpturen van de Roemeense Andra Ursuta, de op jumpsuits geïnspireerde installatie van de Italiaanse Sara Enrico en de ontroerende en verontrustende moeder-dochter fotoserie van de Poolse Aneta Grzeszykowska. Het grote, zwarte vrouwbeeld van de Amerikaanse Simone Leigh in de entreezaal van de Arsenale is indrukwekkend, hoopvol en fier. Buiten staat van Leigh een vrouw van goud onbewogen uit te kijken over het water en de kunstenares gaf het Amerikaanse paviljoen een koloniaal karakter. En er is zoveel meer; maar liefst 1433 kunstwerken vragen de aandacht.
Vaporetto linea 1
In de stemming gekomen en zin in nog meer kunst? Vaar dan met de Vaporetto vanaf Arsenale of Giardini over het Canal Grande de binnenstad in. Want de Biënnale strekt zich verder uit over verschillende stadswijken waar sommige landen – net als Nederland – op andere locaties hun expositie hebben ingericht. Ook zijn er allerlei aanverwante tentoonstellingen.
Wonderlijk is het om bijvoorbeeld vanaf de drukke kade (Zattere) binnen te lopen in de Chiesa di Santa Maria della Visitazione en in het renaissance kerkje een installatie aan te treffen van sprookjesachtige glazen boomstammen op ware grootte. Het glas heeft het reliëf van de bast van echte bomen die model hebben gestaan voor dit glazen hoogstandje. Dieper in de kerk een groene glassculptuur; de liggende boomstam is bedekt met glazen jezusfiguren. Trees grow from the sky van de Tsjechische Rony Plesl is contemplatief en dat merk je als je gelouterd weer buiten het zonlicht in stapt.
Twee niet te missen overzichtstentoonstellingen tot slot die aanpalend aan de Biënnale plaatsvinden: ‘Anish Kapoor’ in de Galleria dell’Accademia en Palazzo Manfrin en ‘open-end’ van Marlene Dumas in Palazzo Grassi. Dus kun je een paar dagen vrij puzzelen dit najaar, dan is een bezoek aan de levenslustige kunstsnoepwinkel Venetië een aanrader van jewelste.
Biennale Arte, Venetië, t/m 27 november 2022 labiennale.org/en/art/2022 De catalogus Short guide The Milk of Dreams – Biennale Arte 2022 biedt overzicht van wie en wat waar te vinden is en achtergrondinformatie per kunstenaar.