Beeldend kunstenaar Anish Kapoor (1954) staat bekend om zijn expressieve en buitengewone kleurgebruik. Zo experimenteert hij met het zwartste zwart op aarde. Welk kleurenpalet brengt hij in stelling in zijn overzichtstentoonstelling in Venetië?
Een eerste blik over de drempel van de Gallerie dell’Accademia toont een uiteenspatting van bloedrood over vloeren, muren en plafond. Door de aan flarden geschoten museummuur staar je recht in de loop van een kanon. De associatie met de oorlog in Oekraïne is snel gemaakt, maar schijn bedriegt, want het glibberige rood van Shooting into the Corner dateert van vijftien jaar geleden. Anish Kapoor: ‘Hoe een werk wordt ervaren verschilt door de tijd, maar vooral ook door wie ernaar kijkt. Er gebeurt iets tussen de kijker en het werk, althans dat hoop ik.’
Met deze intense rode entree is de toon voor de expositie gezet en word je binnen gevoerd in het beklemmende en onontkoombare universum van de kunstenaar. Felrood en diepzwart zijn dominant. De kleuren trekken je de kunstwerken binnen. Dan pas volgt de vorm, die amorf en abstract is of juist van een loepzuivere geometrie. Het verhaal, tot slot, maak je zelf. Kapoor is een man van weinig woorden, zijn bekendste uitspraak in interviews is: ‘I have nothing to say’. Zijn kunstwerken krijgen zelden toelichting mee en worden in veel gevallen summier bestempeld als ‘Untitled’.
Eigen palazzo
Anish Kapoor, geboren in Mumbai, India in 1954, volgde een kunstopleiding in Londen en woont en werkt daar sindsdien. Zijn werk is opgenomen in museumcollecties van onder andere het MoMA, het Tate en de Guggenheim-musea. Daarnaast is hij bekend om zijn reusachtige sculpturen in de openbare ruimte, zoals de spiegelende blikvanger Cloud Gate in Chicago en in Nederland de Sky Mirror bij Museum De Pont in Tilburg. In 1991 ontving hij de Turner Prijs.
Kapoor werkt vanuit zijn studio’s in Londen, die een hele straat beslaan. De energieke kunstenaar begeeft zich daar dagelijks tussen zijn teams die werken aan verschillende soorten creaties: pigmentwerken, installaties, spiegelsculpturen en natuurstenen. Op foto’s is te zien hoe hij ideeën schetst op de studiomuren. Toen de studio’s tijdens de pandemie noodgedwongen gesloten waren, werkte Kapoor in zijn atelier aan een serie schilderijen. Imposante composities waarin inktzwart en woest rood de boventoon voeren. Ze zijn voor het eerst te zien in Venetië.
De expositie, eenvoudigweg ‘Anish Kapoor’ getiteld, ging dit voorjaar van start na jarenlange voorbereiding en uitstel door de pandemie. Tijdens de Biënnale van Venetië nodigt de Gallerie dell’Accademia traditioneel een hedendaagse kunstenaar uit om de dialoog aan te gaan met de eigen collectie Venetiaanse schilderkunst. Die eer valt dit keer te beurt aan Anish Kapoor. Voor de kunstenaar is dit zijn finest hour, zegt Taco Dibbits, curator van de expositie en directeur van het Rijksmuseum in Amsterdam, waar Kapoor in 2015 exposeerde. ‘Anish is heel wat gewend, maar dit is een groot podium in een historische kunststad, waar hij zichzelf blootgeeft naast al die generaties die hem zijn voorgegaan.’
Bijzonder is dat de tentoonstelling verspreid is over twee locaties in Venetië, waar ongeveer zestig werken uit de belangrijkste perioden van Kapoors oeuvre vanaf de jaren 80 te zien zijn. In de Accademia is de expositie te zien in aparte zalen op de begane grond. Op de eerste verdieping hangt de beroemde collectie van renaissance meesters als Bellini, Titiaan, Tintoretto en Veronese. Palazzo Manfrin, de tweede locatie is een paar haltes verder met de Vaporetto en staat volledig in het teken van Kapoor. De kunstenaar is zelf eigenaar van het pand; hij kocht het vervallen barokke stadspaleis en laat het renoveren om het opnieuw de culturele bestemming te geven die het in de 18e eeuw had.
Indringend rood
Kapoor werkt met pure pigmenten en onderzoekt de scheidslijn tussen het tastbare en de leegte, tussen licht en donker, tussen object en wat hij noemt ‘Non-Object’. Waar het bij het gebruik van rood gaat om het verschijnen en het onderstrepen van het reliëf, zijn de zwarte werken een soort verdwijnkunst vanwege hun ongewisse grenzen. Kapoors vroege pigmentwerken zoals White Sand, Red Millet, Many Flowers (1982) en Mother as a Mountain (1985) zijn ook te zien in Venetië, maar in de minderheid. Wat daarbij opvalt is dat hoe krachtig het pure pigmentpoeder ook is – zo diep van kleur dat het de vorm daaronder overneemt – die objecten toch bijna liefelijk ogen, vergeleken met de woestheid van het rode silicone dat zo pregnant aanwezig is in veel andere werken.
Want het felle rood is overal: in de snijwond die de kunstenaar in de museumwand heeft gegutst The Healing of St Thomas (1989), in de hangende massa die de entreehal van het palazzo vult Mount Moriah at the Gate of the Getto (2022) en op de binnenplaats waar rood water hypnotiserend ronddraait in een bassin in Turning Water into Mirror, Blood into Sky (2003). Meer rood is er op de eerste verdieping bij de centrale installatie Symphony for a Beloved Sun (2013), waar een dieprode zon verrijst boven de vloer die bezaaid is met plukken en vlokken van een glibberige, rode smurrie. De rode ravage wordt vergroot doordat meer van de rode silicone wordt opgetakeld langs lopende banden. Verderop dringt het rood van binnenstebuiten gekeerde ingewanden door tot in je maagstreek. Dit Internal Object in Three Parts was in 2015 al te zien in de eregalerij van het Rijksmuseum.
En dan zijn er nog de nieuwe, roodzwarte schilderijen waarop erupties kolken. De grote formaten bedekken de muren van de zalen, het middendeel is gevuld met installaties waar de rode silicone in grote trossen overheen gedrapeerd is en vanaf druipt. Hallucinerend, met titels als Sacrifice (2019) en The Dark (2021).
Het rood bulkt in de expositie, waar je ook kijkt en loopt. De rode waas impregneert je hoornvlies, doorboort je hart en beklemt je gemoed. Kapoor stelt dan ook dat we rood in psychologisch opzicht ervaren als de donkerste kleur.
Zwartste zwart
Even onontkoombaar als het rood, is het innovatieve zwarte werk. Deze serie nieuwe objecten is in faam zijn tijd al vooruitgesneld, omdat het gemaakt is met het ‘zwartste zwart’: de meest zwarte materie op aarde. Kapoor experimenteert met dit zwarte goedje door het aan te brengen op verschillende geometrische vormen. Wat je ziet is dit: het vooraanzicht is een plat, zwart vierkant. Ogenschijnlijk. Een stap opzij verraadt het optisch bedrog: tweedimensionaal blijkt driedimensionaal, het vierkant blijkt een bolhoed of een punt of een kubus. Of juist een gat. Hoog in de ruimte zijn meer zwarte gaten, of zijn het juist bollingen? Hoe je ook je best doet en je nek verkrampt van het omhoog turen, het zintuigelijke zwarte raadsel laat zich moeilijk onthullen.
Het ‘zwartste zwart’ is een nieuwe wetenschappelijke vinding die is bedacht voor de ruimtevaart. Kapoor claimt het als enige kunstenaar te mogen gebruiken. Hij ontdekte het bestaan ervan in 2016 toen hij in de krant stuitte op een artikel over koolstof en nanotechnologie: dit ‘zwartste zwart’ absorbeert 99,9 procent van het licht. Gevolg daarvan is dat reliëf of diepte onzichtbaar wordt bij objecten die bedekt zijn met wat de kunstenaar heel slim heeft gedoopt tot ‘Kapoor Black’.
Het zwart komt niet uit een verftube, maar wordt aangebracht door verhitting in een reactor. Dat maakt de kunstwerken niet alleen fragiel, maar ook giftig. Vandaar de opstelling in vitrines, wat enigszins afdoet aan de magie. De ervaring is afstandelijker dan bijvoorbeeld bij Kapoors Descent into Limbo – het verraderlijke zwarte gat waar een museumbezoeker in Portugal daadwerkelijk eens inviel. In museum De Pont in Tilburg is een editie van dit werk onderdeel van de vaste collectie; onwrikbaar ingebouwd in de museumvloer. In Nederland exposeert ook het Kröller-Müller Museum drie werken van Kapoor, waaronder een recente aanwinst: een ei dat zweeft in de albasten vorm waar het is uitgehakt.
Weerspiegeld pastel
Het dominante zwart en rood dat Kapoor in stelling brengt in Venetië staat haaks op de lieflijke pastelkleuren van de gepleisterde gevels van de oude palazzo’s. Het gouden licht waarin de stad baadt, verscherpt de weerbarstigheid van de rood-zwarte werken. Maar Kapoors beroemde spiegelkunst biedt verzachting. Op de binnenplaats van de Accademia weerkaatst de Sky Mirror (2018) de oude binnenmuren van het museum. Ze vormt een visioen van heden en verleden. Van toekomst misschien. In Palazzo Manfrin wedijveren feeërieke spiegels met de zachte tinten van de oude fresco’s. En in het gepolijste staal van Vertigo (2006) vloeien kunstwerk, bezoeker en omgeving in elkaar over.
De spiegelwerken geven de broodnodige lucht aan de expositie in Venetië. Want binnenstappen in de totaalwereld van Kapoor is als de waas die je voor je oogleden krijgt als je in de zon probeert te kijken; je moet opnieuw focussen. Zo schudt Kapoor je wakker. Zijn werk opent je zintuigen. Het betovert en het irriteert. Het confronteert je met jezelf, omdat je er met je hoofd niet helemaal bij kan komen, maar de abstracties in rood en zwart wel onder je huid kruipen, je maag binnen sijpelen en je hart beroeren. De tentoonstelling is een schouwspel dat je – whether you love it or not – nog lang zal heugen.
‘Anish Kapoor’ tot 9 oktober 2022 Gallerie dell’Accademia en Palazzo Manfrin, Venetië www.gallerieaccademia.it/en/anish-kapoor-0 Bij de expositie verschijnt de catalogus ‘Anish Kapoor’ (Marsillio Editori, ISBN 9791254630341)